कोपेश्वर मंदिर,खिद्रापूर
महाराष्ट्रातील कोल्हापूर जिल्ह्यात शिरोळ तालुक्यात वसलेल्या खिद्रापूर या गावी महादेवाचे कोपेश्वर मंदिर हे एक प्राचीन शिलाहार शिल्पस्थापत्य शैलीचे दगडी बांधकाम असलेले मंदिर आहे . कृष्णा नदीचा काठावर वसलेले हे मंदिर आकर्षणाचा भाग बनले आहे ते म्हणजे "कट्यार काळजात घुसली " या चित्रपटातील एका गाण्याचे चित्रिकरण म्हणजेच "शिव भोला भंडारी" या गाण्याचे चित्रीकरण या मंदिरात झाले आहे. त्यामुळे खूप दिवसांपासून दुर्लक्षित असलेल्या या मंदिराकडे आता पर्यटकांचा ओघ वाढला आहे.
आख्यायिका
या मंदिरातील महादेवाचे नाव कोपेश्वर आहे. जो रागावून येथे येऊन बसला होता. महादेवाची पहिली पत्नी म्हणजेच दक्ष कन्या 'सती ' च्या जाण्याने महादेवाला राग अनावर झाला होता. 'सती 'च्या अचानक जाण्याने कोपलेला असा हा महादेव "कोपेश्वर ". मग त्यांची समजूत काढण्यासाठी कोणाची तरी आवश्यकता होती. मग हे काम श्री विष्णूने केले . त्यांचे नाव आहे धोपेश्वर. या मंदिराचा गर्भगृहात दोन शाळुंका आहेत . एक म्हणजे कोपेश्वर आणि दुसरा थोडा उंच म्हणजे "धोपेश्वर ". दुसरे सर्वात मोठे वैशिष्ट्य म्हणजे या मंदिरात "नंदी " नाही. कदाचित कालौघात आणि आक्रमणांमुळे त्यांचे स्थलांतर झाले आहे. हा नंदी खिद्रापूर पासून १२ किलोमीटर दूर असलेल्या कर्नाटकातील "येडूर" या गावी आहे . या गावी फक्त "नंदी"चे मंदिर आहे. असे फक्त नंदीचे स्वतंत्र मंदिर असलेले कंदाची दुर्मिळ उदाहरण असेल. खिद्रापूर येथील कोपेश्वर मंदिर पूर्व दिशेला तोंड करून आहे.आणि यडूर येथील नंदीच्या मंदिरातील नंदी पश्चिमेस तोंड करून बसला आहे.
इतिहास
साधारणत: सातव्या शतकाच्या आसपास चालुक्य राजवटीत या कोपेश्वर मंदिराच्या उभारणीची सुरुवात झाली असावी. पुढे ११-१२ व्या शतकात शिलाहार राजवटीत हे काम पूर्णत्वास गेले. देवगिरीच्या यादवांनीसुद्धा याच्या बांधकामात योगदान दिल्याची नोंद आहे. येथील स्थापत्यशैली दक्षिणेकडील बेलूर, हळेबिडशी साम्य दर्शवणारी आहे.
मंदिराचे सौंदर्य
देवळाबाहेर ४८ खांबांवर तोललेला एक मंडप आहे.या मंडपाला पूर्ण छत नाही. एक वर्तुळाकार जागा मुद्दाम रिकामी ठेवण्यात आली आहे. या मंडपाचा वापर यज्ञकार्यासाठी होत असे. त्यामुळे होम-हवनाचा धूर बाहेर जाण्यासाठीची ती जागा आहे.
मंदिराची रचना
मुख्य मंडपापासून किंचित विलग असलेला खुला मंडप, आच्छादित मंडप, अंतराळ आणि गर्भगृह असा कोपेश्वर मंदिराचा तलविन्यास आहे. गर्भगृहाच्या कपोतालीवर मुख्य शिखराची प्रतिकृती असलेल्या छोट्या शिखरांची ओळ आहे. अंतराळ आणि मंडप यांचे मूळ छप्पर अस्तित्वात नाही. मंडपापासून काहीसा विलग असलेला खुल्या मंडपाला स्वर्गमंडप म्हणून ओळखले जाते, कधीच छत नव्हते. कोपेश्वर मंदिर हे पूर्वाभिमुख असून सर्वात पुढच्या बाजूस मुखमंडपाऐवजी त्रिरथ तलविन्यासाचा पूर्णमंडप आहे. मंडपाच्या मध्यभागी वर्तुळाकार रंगशिळा असून तिच्याभोवती अपूर्ण घुमटाकार छताला पेलणारे बारा स्तंभ आहेत. या स्तंभांच्या आतील भागावर कार्तिकेय आणि अष्टदिक्पाल वाहनांसह दाखविलेले आहेत. या बारा स्तंभांच्या मागे तुलनेने कमी रुंदीचे नऊ स्तंभ आहेत.स्वर्गमंडपाच्या आत सभामंडप आहे. या सभामंडपाच्या उत्तर आणि दक्षिण दिशांना प्रवेशद्वारे आहेत. प्रवेशद्वाराच्या दोन्ही बाजूला लगतच एकेक स्तंभ व त्याखालील कोनाड्यात व्याल आहेत. सभामंडपाच्या मधल्या बारा स्तंभांभोवती वीस चौकोनाकृती स्तंभ आहेत. या स्तंभांच्या रांगांपलीकडे सभामंडपाच्या भिंती आहेत. या सभामंडपाच्या दोन्ही बाजूंना प्रकाशासाठी गवाक्षे आहेत. मंडपातून अंतराळात जाताना प्रवेशमार्गापाशी दोन्ही बाजूंना द्वारपालाच्या मूर्ती आहेत. गर्भगृहाचे द्वार पंचशाख प्रकारचे आहे. गर्भगृहात दोन शिवलिंगे आहेत.
सभामंडपात जाताना दरवाजाच्या दोन्ही बाजूस नक्षीदार जाळ्या बसवलेल्या आहेत. त्या जाळ्यांवरचे दगडात कोरलेले हत्ती खूप सुंदर आहेत. दरवाजाच्या पायथ्याशी दोन्ही बाजूला पाच-पाच द्वारपाल आहेत. मुख्य सभामंडपही खूप सुंदर आहे. पुढे गर्भगृहात जाताना प्रवेशद्वाराच्या पायाशी रांगोळीसारखी सुरेख नक्षी कोरलेली दिसते. गर्भगृह जरासे अंधारे आहे. परंतु डोळे सरावल्यानंतर आतमध्येही सुंदर मूर्ती आहेत असे लक्षात येते. या सर्व मूर्तीमध्ये त्यांचा आकार, प्रमाणबद्धता विशेष उठून दिसतात.
